POEZIA E TË RINJVE DHE FORMALIZMI I RI Shënim i shkurtër kritik

 Të ndjekësh botimet e të rinjve të poezisë është me të vërtetë një ndërmarrje e vështirë, por edhe e bukur e mbresëlënëse.Të krijohen përshtypje se je përpara një zbulimi të madh dhe të thjeshtë. Të madh sepse me të vërtëtë lënda që ke ndër duar është herë-herë e mrekullueshme dhe surprizuese, dhe e thjeshtë, sepse ashtu është – e thjeshtë.Vargjet e tyre janë shumë herë tejet intelektuale, filozofike dhe të mbushura plot me emocion.Forma poetike që përcillet gjithashtu është e larmishme, ajo anon sa nga klasikja, aq edhe nga modernia.Individualitete janë të spikatura dhe të mirëdallueshëm nga të tjerët. Ka përpjekje për të dalë nga historia personale dhe për të kaluar në UNIN POETIK, në tipizimin e domosdoshëm për një letërsi të mirëfilltë. Poezia e tyre është e mbushur  me metafora, hera-herës mjaft të “çuditshme”, të papritura në fluturimet e tyre sa të afërta, aq edhe të largëta.Poezia e tyre të frymëzon dhe të bën të ndjehesh poet edhe kur besimi për këtë të fundit është zbehur nga ashpërsia e kohës. A nuk është ky edhe misioni final i artit? Është me rëndësi të theksoj që kjo poezi e gjen rrugën e vet në  formën me të cilën na vjen. Sigurisht ne e kemi një traditë shkrimore e cila gjithashtu luhatet mes vargut klasik dhe atij modern. Por ka ndodhur jo rrallë që ky varg, moderni, është keqinterpretuar ose keqshkruar. Por gjithësesi e kemi patur një traditë si dhe përpjekjet për të ndryshuar edhe këtë formë  të shprehuri. Janë të shumta rastet kur ne jemi ndeshur, ndoshta për të mos shkuar shumë thellë në kohë, që nga vitet ’90 me poetët të cilët nga kritika e kohës u quajtën “les enfant terribles”-fëmijët e tmerrshëm! Në asnjë rast, nga ana tjetër nuk anashkalohet fakti që kjo poezi nuk mund të ishte ekstremisht e përsosur. Do të ishte miopi të mendoje dhe të deklaroje një gjë të tillë dhe aq më tepër të mbroje një ide të tillë. Sigurisht që edhe kjo poezi ishte në kërkim sikur është në kërkim sot e kësaj dite. Është një ligj natyror të cilit as poezia si pjesë e një lënde më të gjerë nuk mund t’i shpëtojë. Ndryshimi mes “les enfant terribles” të viteve’85- ’90, me poetët që shkruajnë sot, më 2017, është i dukshëm.Poezia e atyre viteve e shkruar nga adoleshentë 15-20 vjeçarë ishte një poezi që element kryesor të vargut kishte kërkimin për forma të reja ku dukej qartë kërkimi për të bërë publik zërin sekret të poetit. Ishte një kapërcim i madh për kohën. Poezia e deriathershme ia kishte imponuar vetes një qëndrim të tillë ku vetëm mund të nënkuptoje, por jo të lexoje drejtpërdrejtë. Politika dhe sistemi i kohës nuk të lejonin. Brezi i atyre viteve tentoi t’i ndryshonte këto marrëdhënie dhe të sillte në letërsi një qëndrim të ri. Të inspiruar edhe nga letërsitë perëndimore ku demokracia si sistem politik  e vlerash kulturore kishte një traditë  të mirë. Padashur, poezia e atyre viteve, u bë një poezi rrëfyese, narrative, ku përvojat vetjake zinin vendin kryesor dhe shërbenin si një bazë e mirë për të bërë përgjithësime filozofike mbi jetën dhe karakterin njerëzor, për të dhënë ndoshta edhe orientime të zhvillimit të shpirtit të njeriut dhe të tendencave mentale të tij. Poezia e atyre viteve ishte sa surrealiste aq edhe e drejpërdrejtë. Figuracioni ishte i ngjeshur emocionalisht i realizuar.

Ndërsa sot, më 2017, raportet kanë ndryshuar. Poetët e rinj të  poezisë së sotme nuk i shqetëson më fakti i fshehjes së vetvetes, por ata deklamojnë me të fortë se kush janë, ose e thënë më saktë, se kush kujtojnë se janë… Është koha kur atyre u duhet të përballen me një indiferencë studimi skrupuloz të vetive të vargut, të rregullave të metrikës, të cilat pothuaj nuk i njohin fare.Nuk u interesojnë rrymat dhe drejtimet letrare. Nuk u intereson roli i figuracionit artistik. Nuk merren pothuaj fare me teorinë e letërsisë, e quajnë atë diçka të tejkaluar dhe të padobishme. Në raport me leximin ndahen  në dy kategori: e para, që lexojnë shumë, pa zgjedhur, thjesht, çfarë iu bie në dorë dhe pa një strategji leximi; dhe e dyta, që nuk lexojnë pothuaj fare dhe u intereson vetëm ajo çka  ata përjetojnë ata vetë sikur nuk u intereson as mendimi i kritikës për atë që ata shkruajnë. Ata thjesht janë vetvetja. E kuptuar në terma më shkencorë, kjo do të thotë që ata në mënyrë instiktive respektuan kapacitetet humane, që janë të njëjta në kohë në raport me qëndrimin emotiv dhe vizionin figurativ universal. Nga kjo pikëpamje dua të sjell në vëmendje  atë çka ndodhi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, kur poezia u gjend përpara një situate të ngjashme me këtë që po kalon sot poezia shqipe. Në Amerikë kjo u pasqyrua me një lëvizje të gjerë poetike, që sikur vëren Gjek Marinaj sollën atë që u quajt “Poezia e zgjeruar”- (Expansive Poetry). E parë nga një këndvështrim lokal, pra në Shqipëri a mund të flasim sot për një Formalizëm të Ri? A mund të flasim sot për një Albanian Expansive Poetry?

Nëse u referohemi botimeve të kësaj grupmoshe poetike mendoj që sapo ka filluar të konturohet- gjithnjë duke ruajtur linjën e mendimit që kjo edhe nëse ndodh, ndodh në mënyrë instiktive! Nuk mund të flasim ende për një qëndrim teorik të përcaktuar qartë. Poezia është ende në kërkim të një mediumi shpirtëror e intelektual.Këta poetë më shumë se sa pasojë e leximeve poezinë e shpërfaqin  si një hulumtim në vetvete dhe për vetveten. Tendenca drejt poezisë lirike nuk barazohet në temat e lirisë së seksit dhe të zbulimeve të ndjesive që mund të përftosh prej tij. As vdekja nuk mitizohet, edhe ajo ka vendin e saj natyral. Sikur ky raport real ndjehet edhe në temat e tjera që shqetësojnë shoqërinë globale, sikur mjedisi dhe roli i njeriut në të, Lufta, Paqja, Dashuria…E gjithë kjo poezi ndoshta mund të shërbejë si një parathënie e një qëndrimi drejt një Formalizmi të Ri.

Për të përmbyllur këto shënime dua të polemizoj me qëndrimin që mbahet hera-herës për këtë poezi. Është një qëndrim që përjashton tendencat e reja dhe vlerat e kësaj poezie. Është një qëndrim që e konsideron këtë prurje thjesht si një poezi si pasojë e leximeve të ndryshme dhe jo si eksperienca personale mendore dhe jetësore, ku padyshim kreun e vendit e zene temat e dashurisë dhe hulumtimet shpirtërore në kërkim të saj dhe të vërtetave që ajo mbart. Të etiketosh në këtë mënyrë një letërsi të një brezi,kjo do të thotë që nuk ke njohuritë e duhura për zhvillimin e kësaj poezie, të rrethanave dhe kushteve që e kushtëzojnë një poezi të jetë e tillë-antikonfromiste. Gjithashtu, një qëndrim i tillë tregon se ke mbetur “rob” i teorive e shkollëzave të tejkaluara nga koha dhe nuk je më në gjendje të kërkosh e të shpërfaqësh tendencat e reja, limitet ende të patejkalura, por të pritshme: një herë në formën e një reagimi instiktiv, e herën tjetër në formën e një mendimi të pjekur e të mirëpërcaktuar. Eksperienca ime në lidhje me zhvillimet e poezisë bashkëkohore si dhe njohja e kësaj grupmoshe, e tendencave filozofike, emotive dhe perspektivave të mendimit më bën ndoshta të theksoj dhe të them me bindje se kemi përpara një rrugë të re. Bazat janë hedhur, mbetet të përpunohet qëndrimi ideoestetik dhe të përcaktohen linjat. Thjesht është një çështje kohe, kur edhe për letërsinë, poezinë shqipe, do të mund të konstatojmë me kënaqësi se jemi në mesin e një Albanian Expansive Poetry-(Poezia e Zgjeruar Shqipe).