TEZË PËR HERSHMËRINË E MITIT SHQIPTAR EKLIPSI DIELLOR NË KËTË MIT (V.S./Enciklopedia e Maqedonisë)

Jo shumë larg në kohë, pikërisht gati një vit më parë problemi kryesor në media dhe në qarqe të caktuara shkencore u bë përkatësia dhe etniciteti i shqiptarëve, identiteti i tyre. Një problem i vjetër dhe i parashtruar shumë herë para opinionit publik si atij të specializuar ashtu edhe njerëzve te thjeshtë. Një problem që gjithnjë është shoqëruar me debate të thella që i kapërcejnë edhe kufijtë e të menduarit akademik.. Një problem i nxehtë ku politika gjen terren të mjaftueshëm për të vërtetuar drejtësinë e strategjive të veta. Për t’ua sjellë më pranë, fjala është për Enciklopedinë Maqedonase në të cilën jo për herë të parë, shqiptarët u trajtuan si “ardhacakë “dhe “barbarë”, si  “njerëz të zbritur nga mali” etj. etiketime si këto. Në këtë trajtesë të shkurtër do të përpiqem  të jem sa më etike dhe sa më me kulturë  shkencore, duke u përpjekur me fakte të thjeshta të cilat i kemi të gjithë para syve, të them pikërisht të kundërtën e këtyre etiketimeve, “akademike”, le t’i quajmë.

Historia e botës moderne nis më 29 maj 1919 kur fotografitë e eklipsit të diellit marrë nga ishulli  Princip në detrat e Afrikës Perëndimore dhe nga Sobrali në Brazil, vërtetuan teorinë  e Gjithësisë. Për mëse një gjysëm shekulli ndjehej nevoja e një ndryshimi në kozmologjinë e Njutonit, në vijat e drejta  të Euklidit dhe në teorinë e Galileut për Kohën Absolute që i kishte qëndruar kohës për mëse 200 vjet, si mendim shkencor dhe prej mijëra vjetësh në besimin e njeriut, gjë që ishte pasqyruar në të gjithë mitologjinë. Por njeriu, shkencëtari në fillim dhe pas tij edhe njeriu i thjeshtë, filluan të ndryshojnë konceptimin  dhe perceptimin e botës duke bërë kështu një kapërcim gjigand në mendim, gjë që u pasqyrua padyshim edhe në veprime konkrete. Ai u bind se bota nuk është ajo që duket dhe sa më shumë qytetërimi  bëhej pjesë e pandarë e vetë njeriut si qenie, aq më shumë mposhtej dëshira e individit për agresivitet, dhe aq më pak besonte ai tek mitet dhe këto të fundit, sa vinin e zbeheshin, për të ardhur dalengadalë drejt zhdukjes ose tjetërsimit.
Hulumtimet shkencore tregojnë se nuk është e lehtë të arrihet në formulimin e një kuptimi të drejtë shkencor të mitologjisë, sepse qarkullojnë mbi 500 përcaktime të ndryshme për të, por ne në funksion të trajtesës sonë, do të marrim atë që na duket më e pranueshme. Mitet pra, kanë qenë sidoqoftë një përpjekje fillestare, spontane e druajtur dhe e kufizuar për një farë sistemimi të përvojës njerëzore, jetësore. Ato zhvillonin njëkohësisht si mendimet, ashtu edhe ndjenjat, si fantazinë ashtu edhe dukuritë me të vërtetë reale.Sepse edhe koha kur u krijuan ato, e tillë ishte: njeriu nuk i kishte ndarë , nuk i kishte shtresëzuar në ndërgjegjen e tij në fe, art, shkencë dhe ende nuk kishte një ndërgjegje shoqërore të përcaktuar dhe të dallueshme nga rrethanat dhe kushtet ku jetonte. Fakti që nëpër shpella janë gjetur edhe vizatimet e para dëshmojnë  pikërisht për kët gjë. Miti bashkonte në vetvete përfytyrime shqisore  mbi sendet me dëshirat e synimet reale të njerëzve primitivë. Miti ishte për njeriun primitiv ai institucion shpirtëror i ndërlikuar sinkretik që kompensonte shumë bukur mungesën e shkencës, filozofisë, artit dhe formave të tjera të diferencuara të ndërgjegjes shoqërore. Në fund të fundit ajo ishte bota ku jetonte ai, njeriu. Pa u zgjatur më tej në këtë fushë hulumtimesh pafund dëshiroj të ndalem në një aspekt ndoshta të patrajtuar më parë. Është një konstatim i thjeshtë por me një prerje të gjerë historike dhe mendoj fort me një përgjegjësi të lartë dhe të padiskutueshme për ekzistencën e hershme të mitologjisë shqiptare.
E kam fjalën për pjesën  e mitologjisë kozmogonike  me të cilën shpjegohet origjina e trupave dhe dukurive kozmike. Plot mite flasin për shndërrimin e Kaosit në Kozmos, proces në të cilin marrin pjesë forca të personofikuara natyrore siç janë uji, toka, bimët, kafshët, dita, nata, zjarri etj.Paraprakisht dua të tërheq vëmendjen se që të arrish të personifikosh këto dukuri  natyrore dhe t’u japësh atyre veçoritë që ato i kanë në thelb, në një formë aq të pëlqyeshme, sigurisht që nuk e bën një “barbar, një ardhacak, një i zbritur nga mali”- të gjitha këto të thëna  në kontekstin pejorativ. Një njeri i tillë, apo një bashkësi njerëzish të tillë do e kishin gati të pamundur. Atyre do t’u mungonte së pari, aftësia për të vëzhguar, aftësia për të abstraguar, për të bërë deduksione, për të bërë krahasime, por ajo çka është më e  rëndësishmja – për të hequr vija paralele mes dukurive natyrore dhe jetës , kjo e fundit e parë nga dy këndvështrime: së pari, nga ai material, pra nga mënyra se si gjallohej dhe së dyti, nga ai shpirtëror, jetën shpirtërore. Që nga ky çast nuk flasim më për një njeri “barbar”, një njeri që nuk kupton, që nuk di, që është i prapambetur, që ka një intelekt nën mesataren e pranuar të shoqërisë për të cilën bëhet fjalë.Në çastin që ai krijon dhe fantazon është një njeri modern dhe me mendim të përparuar, një njeri i gatshëm të sfidojë të panjohurat dhe i gatshëm gjithashtu të eksperimentojë. Profili i një artisti modern të kohëve tona moderne nuk na ofron asgjë më shumë se sa kaq.Të parashtrosh një koncept të tillë dhe ta pranosh atë, në rastin në fjalë ke bërë gjysmën e punës, sepse ke filluar të kuptosh mekanizmin e funksionimit të procesit të zbulimit të realitetit.
Ja si i shpjegon një mit në Labëri ndryshimet mes Hënës dhe Diellit: “Hëna dikur ka pasur dritë të madhe sa dielli, por ky u inatos njëherë me të dhe i dha një shuplakë aq të madhe asaj saqë i plasi njëri sy dhe prandaj ajo sot nuk ka dritë aq të madhe sa dielli”.Një mit padyshim i mrekullueshëm! Duhet ta duam fort këtë MIT, sepse vetëm brenda atyre fjalëve ne kemi nje informacion të çmuar.

Mësojmë kështu se njeriu i asaj kohe ka qenë tepër i vëmendshëm pasi ka vënë re ndryshimin mes  dy trupave qiellorë. Ai është përpjekur të bëjë pyetje se përse ata dy trupa qiellorë nuk ishin njëlloj njëri me tjetrin. A  s’është kjo veç një teori arkaike e “bing-bengut”, të famshëm? Një dritë e madhe, në fillim dhe trupa qiellorë të ndryshëm si vazhdim!Kemi kështu një proto ide, e cila sigurisht sot ekziston  moderne  e plotësuar me fakte shkencore teza dhe hipoteza të mbështetura edhe nga aparatura.E meqë njeriu primitiv nuk i kishte këto aparatura , e meqë  nuk mund të rrinte pa një përgjigje, që në çastin që u bë rob i PSE-së së vet, ai e kërkoi përgjigjen tek jeta që ai bënte.Hoqi paralele me të, krahasoi. Ka menduar rreth kësaj, ka mbledhur fakte dhe ka vëzhguar me kujdes. Pasi nuk ka gjetur një përgjigje më të mirë i ka hedhur sytë nga vetja, nga jeta që ai bënte. Dhe këtu na del një vëzhgues po aq i vëmendshëm. Marrëdhënia njerëzore u bë përcaktuese në dhënien e një përgjigjeje.Shohim shumë bukur se si njeriu e ka krahasuar dritën e syve me dritën kozmike, se si ai ka i ka dhënë rëndësinë e pazëvendësueshme për jetën në tokë, për ekzistencën e vetë atij. A s’përdorim ne sot shprehje “drita e syve” e të tjera të ngjashme me të?Humbja e njërit sy rezulton gati fatale, Hëna nuk ndriçon më aq sa kishte ndriçuar dhe një pjesë e saj mbeti në errësirë. Ky fakt na çon edhe në një tjetër konstatim në atë të asaj që në fillim ishte KAOSI dhe pastaj erdhi RREGULLI. Krahasimi i dritës së hënës me atë të diellit, barazia e dritës së tyre është veçse kaosi , dhe ndarja më pas e tyre , është rregulli që vendoset në Kozmos. Këto rreshta na tregojnë edhe mënyrën se si është vendosur ky rregull- me dhunë. Inati dhe shuplaka janë veçori thjesht të jetës së gjallë. Nuk na thuhet përse ky inat por ai merret si i mirëqenë dhe ky inat shpërfaqet me një “shuplakë” kozmike që ndryshon ekzistencën e Gjithësisë.

Në mënyrë primitive ja ku i kemi teoritë tona elegante për Mikrobotën dhe Makrobotën, ja ku i kemi ligjet që i drejtojnë  këto dy botë, sikur kemi edhe ligjet njerëzore të mbijetesës, kemi strategji dhe taktika të mirëfillta, kemi madje edhe qëndrim emocional. Mendimi ynë në shoqërinë e sotme njerëzore është po aq prezent sa edhe në kohën e këtij miti.

E kështu mund të përmendnim edhe plot të tjera, të cilat me kalimin e kohës krijuan atë shtresë të domosdoshme për lindjen e një produkti më të vonë siç është filozofia, sepse njeriu gjithësesi u bë më i fortë dhe më i aftë për të përdorur arsyen, për t’u njohur gjërave shkakun primar dhe të përvetësonte përvojat empirike. Jemi në shkallinën tjetër të emancipimit njerëzor ku, Arsyetimi filozofik është i kundërt me Besimin e verbër. Ishte ky arsyetim që e shtyu Talesin, filozofin e parë të Greqisë së Vjetër, t’i drejtonte sytë nga qielli, të arsyetonte përmbi lëvizjen e trupave. Është e vërtetë siç tregon anekdota se ai duke parë qiellin ra në pus, por atij i përket merita e madhe e zbulimit të eklipsit të diellit si fenomen kozmik, natyror. Këtu dua të ndalem më gjatë. Me aq sa i kam unë njohuritë më rezulton se fenomeni i eklipsit është një fenomen i cili haset i trajtuar nga pikëpamja artistike vetem në mitin shqiptar, edhe aty me shumë kursim. Është një fenomen i anashkaluar, qoftë për shkaqe të mosnjohjes, qoftë për shkaqe të mos ekzistencës së tij në ndërgjegjen njeriut të asaj kohe. Nuk po them që fenomeni nuk ekzistonte, por po theksoj, nuk ekzistonte në ndërgjegjen e tij. Dhe në marrëdhënien me një mit kjo është shumë e rëndësishme. Thamë që miti është ndërgjegjja njerëzore e kohës. Në këtë kontekst, dua të kujtoj se me lëndën mitologjike në gjini të ndryshme të folklorit janë krijuar vlera të mrekullueshme, të pavdekshme artistike. Le të kujtojmë veshjet tona popullore të cilat sot e kësaj dite mbartin motive nga mitologjia kozmogonike në qëndismat e tyre, motive me të vërteë të mrekullueshme dhe origjinale. Nga ana tjetër, Cikli i Kreshnikëve e vërteton më së miri këtë gjë, një cikël i ngritur mbi një nënshtresë të fuqishme mitologjike, ku lënda është edhe aq e prekshme, e dukshme.

Në një këndvështrim krahasues më të përgjithshëm gjëja e parë që vërehet në të gjithë këngët e Eposit të Kreshnikëve dhe të përrallave që vijojnë atë Epos, shikojmë se motive e figura fort të vjetra rrojnë në të gjitha këto krijime, jo vetëm shqiptare, por për gjithë Ballkanin. Po të ndiqnim gjurmët e Odisesë në Ballkan, Polifemi është tepër i pranishëm. Apo riti i kthimit të Odiseut, rinjohja, apo figura e të Bukurës së Dheut, e cila jeton jo vetëm në shqiptarë por edhe tek grekët, aromunët, kurdët, sirët, italianët. Studuesi i mirënjohur Lambertz nxjer natyrën e dyfishtë të saj, njëlloj si toka mëmë në mitet tona dhe të popujve të tjerë. Ajo, sipas tij është perëndesha e nënbotës së errët dhe njëkohësisht e çeljes gazmore të tokës në pranverë, një Persefonë-Demetër shqiptare. Sepse është interesante të theksojmë natyrën konkrete të të menduarit mitologjik. Në rast se në mendimin mitologjik hasim edhe raste të tilla kur për gamilen, psh, ekzistojnë 5447 emra gjendjesh, e nuk gjendet një emër i përgjithshëm-gamile, po kështu hasim nëpër vargjet e Eposit të Kreshnikëve pikërisht këtë lloj emërtimi për yllin, qiellin, hënën… Por pothuaj në asnjë rast nuk na del fenomeni i eklipsit. Ai del gjysëm i fshehur, vetëm me katër vargje në gjithë atë Epos, gjysëm- fshehur, njëlloj sikur edhe vetë fenomeni që ka të bëjë drejtpërdrejtë me fshehjen, gjetjen dhe rigjetjen, dritën dhe errësirën, lojën mes tyre, një lojë që Universit i kushton ne mënyrën e vet dhe që Toka paguan po në mënyrën e vet, – nëse do i lejonim vetes këtë mënyrë të thëni.

Ja një emërtim i një nga gjendjet e këtij të fundit, eklipsit :

Ç’u bashkuen

Diell ‘e hanë

Apo,

Drita a dalë

E dritë s’po ban

Kuptimi i përgjithshëm i përdorimit të personazhit të yllit, me të cilin nënëkuptohet si Dielli ashtu edhe Hëna, pa lënë mënjanë yjet, sigurisht, në mitologjinë e lashtë është ky, që mendon se ai është i aftë të kapërcejë për një çast distanca shumë të mëdha duke fluturuar, apo fjala pyll ka një ngarkesë të tillë mitologjike, shënon botën ku ndodhin lloj-lloj mrekullish, vendbanim i zanave, i qenive mitologjike zoomorfe. Por në asnjë rast nuk hasim me frikë dhe ankth që vjen prej frikës që shkakton e panjohura. Në të gjitha rastet yjet trajtohen si miq, si bashkëudhëtarë besnikë të njeriut, nganjëherë edhe si udhërrëfyes. Kjo është një marrëdhënie që ofron vetëm mirësi dhe në një farë mënyre na e bën një figurë të dashur dhe të pëlqyeshme. Aq shumë të dashur sa shumë krahasime të mëvonshme në folklorin tonë kur i drejtohen ngjarjeve dhe personave të caktuar realë, krahasohen pikërisht me këto figura. Pra kemi një familjarizim të plotë të njeriut me këto gjendje dhe me këtë realitet. Kjo ndodh jo vetëm në folklorin tonë por edhe në gjithë krijimtarinë gojore të popujve, dhe jo vetëm Ballkanas. Kemi kështu një protomiqësi e cila trashëgohet besnikërisht ndër shekuj. Por ajo çka është e veçantë për Eposin Shqiptar është pikërisht  dukuria e eklipsit, e cila vjen si një paralajmërim për diçka që do të ndodhë natyrisht, jo e mirë. E parë nga ky kontekst  vjen si një kundërvënie në mendimin e lashtë mitologjik, drita-errësira, dita-nata, e keqja- e mira. E njëjta gjë ndihet edhe për dukuri të tjera kozmike, ato marrin pjesë në ngjarjen njerëzore duke u shpirtëzuar. Nga kjo pikëpamje edhe vargjet e para që në pamje të parë duken pa ndonjë ngarkesë të caktuar emocionale, në fakt nuk janë ashtu. Le të ndalemi pak më gjatë. Nuk thuhet : u bashkuan Diell e hanë,/ por ç’u bashkuen Diell’e hanë”/ Po të shikojmë me vëmendje, kemi një ngarkesë emocionale që po ta analizojmë me kujdes do na çojë në një përfundim. Vihet re dukshëm që ndryshon koha e foljes me u bashkue. Vihet re që nuk jemi ne kohën e tashme, bashkoj, por në kohën e tashme habitore, pra bëhet fjalë për një dukuri që ka ndodhur tashmë, ka kaluar, një dukuri në të vërtetë e pazakontë prandaj mbart me vete edhe habinë e përligjur. Me këtë nënkuptojmë që në çastin që është vërejtur kjo dukuri nuk ka patur reagim nga njeriu. Ai thjesht ka parë atë çka po ndodhte dhe priste. Ndoshta i frikësuar, ndoshta jo, por me siguri i çuditur. Njohuritë e deriatëhershme, vëzhgimet e trashëguara dhe të shtresëzuara në ndërgjegjen e tij në formim i thonin që ishte para një dukurie të pazakontë, jashtë normales me të cilën ai përballej çdo ditë. Ai e kishte mësuar kaq, që Dielli dhe Hëna  janë dy gjëra (trupa-sot), të cilat qëndrojnë ndaras secili në punë të vet. Secili lehtësisht i dallueshëm nga tjetri dhe që nuk ndërhyjnë tek njëri-tjetri. Por ky reagim ka ardhur më pas, pasi ka kaluar, e keqja, e çuditshmja, e pazakonta. Mënyra habitore e tregimit të veprimit e vërteton një gjë të tillë.

Së pari, është trembur, dhe pasi “e keqja” ka kaluar është çuditur. Janë këto katër vargje të arta do të thosha që na pohojnë fuqishëm se njeriu i këtyre trojeve ka qenë tejet i vëmendshëm dhe ka ditur të abstragojë rreth dukurive të realitetit që e rethonte dhe ka dhënë padyshim maksimumin intelektual të kohës, madje edhe përmbi mesataren e përgjithshme, pasi që në krahasim me të tjera Mite ai u gjend më shumë i vëmendshëm, pra më shumë kërkues ndaj njohjes së realitetit, më i përparuar, përderisa kërkoi një përgjigje. Të jesh i përparuar do të thotë thjesht të jesh i përparuar! Po të shikojmë edhe diçka ndoshta formale por mua më ngacmon dhe dua ta përmend. Bëhet fjalë për mënyrën se si është shkruar. Dielli është me gërmë të madhe, ndërsa Hëna me gërmë të vogël. Nëse e interpretojmë një dukje të tillë dalim në fakt në disa përfundime:

 Së pari, shkrimi i Diellit me gërmë të madhe na tregon se ai është zotëruesi, zoti, fuqia, frika. Është një “respekt grafik”, që përkthehet në diçka tjetër: kuptojmë se shoqëria e asaj kohe ishte e organizuar dhe se në krye të saj kishte një udhëheqës, një të parë, i cili padyshim duhej të ishte i fortë, i qëndrueshëm, zotërues dhe në të jëjtën kohë i frikshëm për kundërshtarët. Shikojmë se ka një shkallë hierarkie. Në krye i forti, zotëruesi, i frikshmi dhe pastaj të tjerët, miq, apo armiq. Shkrimi i Hënës me gërmë të vogël na paraqet nënshtrimin, varësinë, shkallën më poshtë nga Dielli. Kjo do të thotë se kemi një shoqëri vepruese dhe ndërvepruese, ku secili luan rolin e tij, urdhërohet dhe bindet. E pra miq të dashur, në fjalorin tim kjo është shoqëri e civilizuar, zhvillim intelektual, artistik shkencor, bestyt. Shkurt jam para një individi të mirësocologjizuar dhe të një rendi social të përparuar, një shoqëri që di të ndërtojë politika, strategji dhe taktikë-gjithnjë këto terma në kontekstin e kohës. Po nëse ndalemi në dy vargjet e tjera:-“ Drita a dalë/e dritë s’po ban,” - edhe këtu kemi shteg për interpretim.

 Së, pari hasim në konceptin e dritës. Kuptojmë që në këtë kohë njeriu e kishte përcaktuar qartë rolin e ekzistencës së diellit dhe të ndriçimit të tij, si një e dallueshme në mesin e fenomeneve natyrore. Është një emër konkret i patjersueshëm që përcakton këtë dukuri. Dhe në rastin konkret kjo pasohet nga çudia e mosbërjes së dritës së pritshme dhe të pandryshueshme. Ndjehet frika dhe pasiguria. Çdo bëjmë është pyetja e nënkuptuar që pason këto vargje. Nëse drita nuk do jetë më çdo të bëhet me ne. Janë frikëra e ankthe normale të qenies. Ka një ndalim në kohë. Kuptojmë që njeriu e kishte mësuar që drita “rrjedh”. Në konin e Kohës ajo është një kalimtare që nuk di të ndalet. Kurse në çastin që ka dalë dhe nuk bën dritë, diçka e ka ndalur atë, të pandalshmen. Çdo gjë ngrin dhe pret. Dhe njeriu ynë e ndjen këtë! Duke i kaluar caqet e edukimit tim shkencor në këtë fushë, ndoshta kemi një përqasje edhe me mes fjalëve Dritë / Rrjedh- që sipas ndjesisë sime kanë të njëjtin kuptim semantik: Dritë/Ritë/ Ret/ Rjet/Rrjedh. Pra kjo Dritë që ka dalë, që është e pandalshme, që rrjedh, që kapërcen çdo gjë, që vjen nga Dielli i cili është fuqia, zotërimi dhe frika, që është i pari, ka ngecur diku, prej diçkaje, që nuk është Hëna, sepse ajo është strukur brenda Diellit, sepse ajo nuk ka më shumë dritë sa ai, se ajo është e nënshtruar( kujtoj korrelacionin në Mitin Lab, AI/AJO) Dhe voila! Kemi kështu përjetimet për një dukuri sikur ajo e eklipsit, gjë që nuk e hasim në vargjet e Eposeve të tjera.

Janë vetëm katër vargje, të thjeshta, por që flasin shumë. Është kjo lëndë kaq e gjallë dhe prekshme që vjen dukshëm në Eposin e Kreshnikëve. Se cilat janë më të moçme në këngët epike të popujve të Ballkanit dhe se si duhen datuar ato, kjo edhe mund të jetë e mundur megjithëse vetë zhvillimi i historisë së tyre na e pengon. Përçarja e madhe, luftrat e herë pas hershme, lëvizjet e mëdha të popullsisë sa në një territor në tjetrin, ka ndërthurur kulturat në thelbin e vet. Ato kryqëzojnë apo zhdukin njëra-tjetrën. Ashtu sikur e kemi cekur edhe në fillim të këtij vëllimi, në formën e një kuanti dritor.Por me siguri mund të datojmë këngët epike të shqiptarëve, serbëve, bullgarëve e rumunëve, i takojnë mbarimit të kohës së mesme, rrjedhin prej shekullit XIV. Por po t’i referohemi Prof. Çabej këngët legjendare shqiptare e pikërisht cikli i Mujit dhe Halilit vijnë si trashëgim nga e kaluara e largët e banorëve të atyre trojeve, para bizantine, siç janë tek grekërit vëllezërit diaskurë, që vijnë drejtpërdrejtë nga mitologjia, e po kështu i ndeshim edhe tek gjermanët, keltët dhe indët, vëllezërit Asivinas, apo edhe në epopenë heroike armene Sanazar dhe Aslimelik, të bijtë e mbretit Senekerim. Për Mitin Shqiptar këtë e vërteton pikërisht ekzistenca e këtyre katër vargjeve për dukurinë e eklipsit, si dhe ai tregim në Labëri ka një prerje të drejtpërdrejtë nga mitologjia, gjë që nuk e gjejmë në mitet e tjera Ballkanike.

Natyrisht që kjo mitologji dhe ky art modern, shkenca e filozofia në veçanti janë çliruar nga kujdestaria e perëndive mitologjike duke bërë rrugën e gjatë nga kaosi, nga fillesa tek përcaktime shkencore, nga naivizmi fillestar e opinionin arbitrar tek e vërteta shkencore, duke e kaluar shikimin nga adhurimi për perëndinë mitologjike, tek njeriu, qenia e vetme me arsye e botës në të cilën jetojmë. Por do të donim të përmendnim edhe diçka: të habit shkathtësia e vargut në Epos përsa u përket koncepteve për hapësirën dhe kohën. Personazhet që kanë një tis njerëzor si dhe ata krejtësisht mitologjikë lëvizin nëpër hapësira ku fantazia e realiteti kryqëzohen aq shumë me njeri-tjetrin sa nuk mund t’i ndash më dhe do s’do, do t’i pranosh si një të dhënë të vetme. Le të ndalemi dhe në një varg tjetër që na ofron bujarisht mitologjia jonë:

     Yjtë kanë xanë vend/…

Në të dy këto koncepte janë të pranishëm elemente të kozmosit, madje dukuritë e tij bëhen edhe personazhe vepruese. Gjithçka ka mbaruar, gjithçka që ishte në Kaos ka qëndruar dhe ka gjetur vendin e vet. Gjithçka pret të ndodhë diçka…që nuk dihet. Ndjehet padurimi i pritjes dhe rëndësia e asaj që do të ndodhë. Është një vend që njeriu e sheh, mjaft të ngrejë kokën lart, drejt hapësirës së Universit. Yjet ndërkohë janë bërë bashkëshoqërues besnikë të rrugëtimeve të tij. Ai i njeh ata, dhe i sheh që kanë zënë vend dhe që presin, dhe bashkë me të pret edhe ai. Yjtë kanë xanë vend na ofron edhe një mundësi tjetër interpretimi e cila ka të bëjë me rendin shoqëror. Të thuash që yjtë kanë xanë vend do të thotë që ata janë masa që presin sipas një shkalle të caktuar hiearkie. Të thuash që kanë xanë vend do të thotë që ata po presin. Ndoshta drejtuesin, udhërrëfyesin, zotin e tyre, zotëruesin, urdhëruesin. Ata po presin të ndodhë diçka, po presin me respekt kozmik do thoja, urdhëra nga dikush, gjë që na çon në një përfundim sërish, se kemi të bëjmë me një njeri tejet të përparuar, pasi bëhet fjalë shumë qartë për shkallë hiearkie, urdhëresash, respekti pozite dhe ku akoma më dukshëm kemi një fantazi të zhvilluar, megjithëse mund të kemi këto paralele me jetën e vetë atij. E po ta sillnim mendimin tonë në kohët moderne do të vërenim se një gjë e tillë ndodh rëndom në art, ku artisti në mënyrë të pavetëdijshme bie në kurthin e mitologjisë duke i paraqitur tashmë këto figura e personazhe si figura alegorike e simbole të veçanta.

E pra, të kesh një fantazi të tillë dhe këtë ta shprehësh në një mënyrë kaq të thjeshtë, naive, pa mistere, e ndërkohë të flasësh e të aludosh pikërisht për misterin, këtë nuk e bën një “i pagdhendur, barbar” etj, etj,, por një njeri dhe një shoqëri shumë e përparuar. Dhe fakti që ne i kemi sot në Mitin tonë, në Eposin tonë, a s’tregon për një vazhdimësi, në mos formale( kufij, politikë, e gjëra të tjera!) shpirtërore dhe intelektuale?

MIMOZA EREBARA

Botuar ne gazeten "Nacional"